عودلاجان کجاست؟

اجرای مراسم مذهبی با حضور مسیوکازس ( بنیاگذار مدارس آلیانس در ایران) در کنیسای ملایعقوب
محله عودلاجان اواسط دهه 1290 خورشیدی (1911 میلادی)

هیچ جای دنیا به غیر از ایران به پیروان دین یهود، "کلیمی" نمی گویند، این عنوان از آنجا گرفته شده که حضرت موسی (ع) "کلیم الله" است و این مردم پیرو آن پیامبرند.
تاریخ زندگی کلیمیان ایران که خود بخشی از تاریخ ایرانیان است ، کمتر نوشته شده و اگر نوشته هایی وجود دارد، یا خاطره نویسی از روایات گذشته است که معمولاً ذکر مصیبت ها است و یا گزارش جهانگردان و سازمان های یهودی اروپایی که آمار جمعیتی و دیدگاه های مذهبی مردم در آن خلاصه شده و کمتر می توان به آن استناد کرد. در همان نوشته های به جا مانده نیز می توان به حضور فعال و زندگی مشترک کلیمیان با سایر هموطنانشان هر چند گاهی سخت و دردناک ، در این مرز و بوم پی برد.
نگاهی به گذشته نشان می دهد هسته مرکزی و جمعیت کلیمیان ایران کم و بیش در محلات جداگانه زندگی می کردند که در این محلات ضمن پایبندی به زندگی جمعی، کنیساها و نیازهای شرعی آنها نیز وجود داشت. البته این محلات هیچ شباهتی با "گتو" ها در اروپا نداشتند. معروف ترین این محلات در اصفهان محله جویباره و در شیراز حاشیه گود عرب ها بود. در شهرهای دیگر به نسبت جمعیت، محلات مخصوص کلیمیان وجود داشته که مهمترین آنها محله کلیمیان تهران در مجموعه "عودلاجان" است.
محله عودلاجان یکی از پنج محله قدیمی تهران در حاشیه بازار است که، از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه ، از غرب به شمس العماره و ضلع شرقی آن به امامزاده یحیی محدود می شود ، بخشی از محله عودلاجان در قدیمی ترین نقشه های تهران با عنوان محله کلیمی ها نامگذاری شده و کلیمی ها این بخش را "سرچال " می گفتند ، شاید به این دلیل که برای رسیدن به یکی دیگر از محله های قدیمی تهران یعنی "چاله میدان" روندگان باید از این محل گذر می کردند و عودلاجان را بیرون از چال یا سرچال می گفتند، اما بعدها قسمت یهودی نشین عودلاجان بین اهالی یهودی و مسلمان با عنوان "محله" یا "سرچال" معرفی شد و این عنوان هنوز هم معتبر است.
روایت دیگر اینکه در میدان مرکزی محله کلیمیان، چاله ای وجود داشت که آن باران و فاضل آب جاری کوچه ها در سرازیری به این چاله و چاه آن می ریخت و این محل را به همین دلیل سر آن چاله یا سرچال می گفتند.
از دوران سلطنت قاجاریه 1925-1794 م. که تهران به محلات مختلف تقسیم می شد، هر محل ویژه گی و شرایط خاص خود را دارا بود. ساکنان هر محل به نام محله خود، شناخته می شدند ، به کلیمیان تهران "بچه های سرچال" گفته می شد و سکنه و کسبه این محل عموماً یهودی بودند، البته مسلمان ها هم در محل زندگی می کردند ، ولی محدوده "محله" ، تنها جایی بود که کلیمیان در آن اکثریت و به نوعی مدیریت اعلام نشده داشتند.
جمعیت یهودیان محله دراین سالها که حدود بیست هزار نفر آمده شده که در محوطه مرکزی محله یا کوچه های اطراف زندگی می کردند.
بعد از سال های 1320 ش. که شهر تهران گسترش یافت، کلیمیان تهران نیز رفته رفته به نقاط مختلف کوچ کردند و پس از وقوع مهاجرت، تعداد ساکنان یهودی محله روز به روز کمتر شد، ولی چه در زمان تجمع کلیمیان تهران در محله چه پس از آن ، نوع ارتباط بین مسلمانان و کلیمیان در محله نشان از تفاهمی ارزشمند میان فرهنگ های ایرانی – اسلامی و ایرانی- کلیمی داشته و دارد، و در این معنی میان ساکنان "محله" هر کس، مسلمان یا یهودی، مصرانه و متعصبانه بر عقاید دینی خود پافشاری می کرد و هر طرف خود را مقید به رعایت احترام به عقاید طرف دیگر می دانست. یهودی ها در عزاداری مسلمانان شرکت می کردند و در مواردی خود برپاکننده چنین مجالسی بودند و مسلمانان در هیچ موردی لااقل از انجام فرایض مذهبی کلیمیان جلوگیری نمی کردند.
تعرضاتی گاهی از طرف گروهای مسلمان به یهودیان محله اتفاق می افتاد که به وسیله کسانی خارج از محله و معمولاً دسته جات اوباش و باج گیرهای حرفه ای سازماندهی می شد و موجب لطمات جسمی –روحی و مالی برای خانواده های یهودی در محله بود .
در جغرافیای کوچک محله چهارده "کنیسا" و دو مسجد وجود داشت که گاهی طنین الله اکبر نمازگزاران مسلمان در مسجد با صدای آوازهای مذهبی یهودیان در کنیساها در هم می آمیخت و کمتر مورد موجب اعتراض و یا مانعی در اجرای فرایض یهودیان بود.
این روزها سخن گفتن و تصویر کردن وضعیت "محله" کمی دشوار است ، کلنگ نوسازی، توسعه معابر و مشکلات دیگر بافت قدیمی "محله" و زندگی مردم آن را ویران و دگرگون کرده است، برای "محله" با این خصوصیات ، فردایی وجود ندارد،اینک ترکیب جمعیتی "محله" را انبوه حاشیه نشینان و چند خانواده کلیمی و مسلمان شکل می دهند زندگی کردن در "محله" موقتی و به شدت آسیب پذیراست ؛ و کمتر کسی از گذشتگان به خود زحمت پرسه زدن در کوچه های "محله" فعلی را میدهد.
خاطره زندگی گذشته یهودیان "محله" در سه کنیسا ، که جمعیت یهودی آن از جاهای دیگر می آیند تا چراغ کنیسا با عبادت روزانه آن روشن بماند ، خلاصه می شود.
بیمارستان دکتر سپیر که چون علامت میراثی کهن همچنان پابرجاست و به همت انجمن کلیمیان تهران و مردم خَیر، دوام آورده نشانه ای دیگر است و امید آن که این نشانه ها نیز به گذشته ایام محو نگردد.
در این جا اتفاقی عجیب نیست...! نه گذشته و هم آلود قدیمی و نه امروز در حال فروپاشی آن...! به نظر می رسد همه چیز همان طور که باید بشود شده است...این ساختمان های کهنه با دیوارهای فرسوده و کوچه های ویران و بوی نفرت انگیر فقر، سرنوشت مختوم خود را رقم می زنند، پیداست که طی سال ها همه چیز تغییر کرده و میکند . بناها، کوچه ها و آدم ها تغییر کرده اند، اما هیچ چیز زیباتر از گذشته نشده است، یعنی از همان دوران هم، چیز زیبایی وجود نداشت که زیباتر شده باشد.
خانه های توسری خورده که برای آب سازی معمولاً پایین تر از سطح کوچه ساخته می شد، کوچه های باریک با سقف های سیاه کوتاه، که از ترس ساکنان تاریخ زده آن حکایت می کرد و اینک نفس های آخر خود را می کشد و امروزه، دیگرانی فقرزده تر از گذشته ، زندگی موقت خود را در آن سپری می کنند، و این تاریک خانه هایی که به کوچه های پهن تر متصل می شود و مایحتاج مردم که در چند دکان کم و بیش پر زرق و برق به فروش می رسد.
به نظر می رسد گذر عمر برای این مردم چون جویباری می گذرد، و هر آنچه باید بشود، می شود.
حالا سکنه محله حالا عموماً مسلمانان افغانی هستند ولی در گذشته نیازهای مردم محله به وسیله دکانداران یهودی تامین می شد. دکان های قصابی، غذاپزی ها کاشر، بقالی ها با پنیر کاشر که در خود محله ساخته می شد و لوازم و نیازهای مذهبی در مغازه ای جداگانه به فروش می رسید. بافت اقتصادی محله را همین کسبه و دوره گردهای فروشنده پارچه و لباس در خارج از محله و چند کارگاه سراجی و لبافی در بازار آهنگرها که به وسیله مردان یهودی اداره می شد و مطب دو سه پزشک و ماما و معلمین مدارس اتحاد وسیله ارتباط ساکنان محله با خارج از محله بودند. ثروتمندان محله در چند نفر صاحبان چند هجره پارچه فروشی در بازار بزازهای تهران خلاصه می شدند.
البته "محله" امروز با گذشته یک تفاوت چشمگیر دارد و آن اینکه فضای زندگی در گذشته صمیمانه تر بود، در آن دوران مجموعه ای هماهنگ وجود داشت، سروصدای دکاندارها که با هیاهوی بازی های کوچه ای بچه ها و رفت و آمد پایان ناپذیر اهالی توام می شد ، به آهنگی موسیقایی می مانست که نت های آن را برای همین جا نوشته بودند و این آهنگ شب ها با صدای یکنواخت چراغ های زنبوری دکان ها و نور متفاوت آن جلوه دیگری پیدا میکرد.
در این محله با اولین بارندگی فصلی، کف خاکی کوچه ها به باتلاقی تبدیل می شد و روندگان هنگام برداشتن قدم های خود از کفش هایی که گویا مناسب این وضع به پا کرده بودند، گل و لای را به هر طرف و به سر و صورت خود و دیگران می پاشیدندو این بازی طبیعت برایشان مقدر و معمول بود و شکایتی نداشتند.
در آن زمان در کوچه های "محله" مردانی که گاه به سرعت و گاهی به آرامی و سر در گربیان قدم بر می داشتند تا هنگام شروع عبادت روزانه، در کنیسا باشند و زنانی که همواره در جستجوی چیزی ارزانتر، کیسه یا سبدی را زیر چادرهای گلدار خود با عجله به خانه می برند، تا غذای خانواه را تدارک بینند و بچه هایی که صبح ها عموماً با هیاهو و بی میلی به مدرسه می رفتند و عصرها خسته و پاکشان به خانه بر می گشتند، به زندگی در محله شکل میدادند.
جوان ها به عنوان نشانه بلوغ سعی می کردند برای خودشان کسب و کاری دست و پا کنند و تا بی کار نمانند و رزق و روزی فردا را برای ازدواجی که از پیش معلوم بود فراهم سازند، مشغله فکری آنها یادگرفتن کمی زبان عبری، برای خواندن تورات و مزامیر داوود و از برخواندن دعاها و متون دینی در کنیساها بود که آن را در خانواده یا در کنیسا فراگرفته و بازگو کردن آن را نشانی از تفاخر و بزرگی خود می دانستند.
دختر و پسرهای دم بخت معمولاً همدیگر را می شناختند و ازدواج ها در نهایت سادگی و سهولت انجام می گرفت، عشق و عاشقی حتی در پنهانی ترین زوایای فکری جوان معنی پیدا نمی کرد، آنچه در این باره می دانستند عشق زلیخا به یوسف بود با آن سرانجام که همه می دانیم و ربطی به مقدمه عاشقان آن نداشت، پدر و مادرها اگر حوصله داشتند قصه هایی برای بچه ها می گفتند که در آنها همیشه فضا برای غصه دار شدن بیشتر وجود داشت تا عاشق شدن و شادی کردن.
اینک اخلاق و رفتار مروم "محله" چون ساختمان ها و کوچه های باریک و آسفالت شده آن دگرگون شده و گویا بولدوزرها همان طور که خانه ها را زیر و رو می کنند زندگی و اخلاق مردم را نیز ویران ساخته اند.
اینک فرهنگ یهودی در محله هیچ نشانی از خود ندارد یک خانواده دو زن و یک مرد یک فرزند در کنیسا عزرا یعقوب سکونت دارند و کنیسای حاداش به وسیله پیر مردی مشتاق و از جان گذشته شنبه ها به کمک دوستانش دایر است و کنیسا ملا حنینا را نمازگزاران ساکن خارج از محله اداره می کنند.
پیرمرد دیگری که به شیوه کارتن خواب های ایرانی و یا "هوم لِس" امریکایی زندگی می کند نشانه دیگری از یهودیان در محله سرچال است، او تنها کسی است که روز و شب یهودی بودن خود را به ساکنان و کسبه محله با صدای بلند اعلام میکند و همه او را می پذیرند و به او کمک می کنند.

برگرفته از کتاب تاریخ شصت ساله یهودیان ایران نوشته هارون یشایایی 2011

نفشه تفضیلی از سه راه سیروس و محله سرچال و محله عودلاجان 

نقشه تقریبی محدوده محله یهودیان در تهران، ترسیم مهندس جهانگیر بنایان (1321) شمسی 

محله عودلاجان _ ضلع غربی خیابان سیروس تکیه رضا قلی خان

محله رضا قلی خان ضلع غربی خیابان سیروس، تکیه رضا قلی خان کوی منتهی به عودلاجان

تکیه رضا قلی خان

تکیه رضا قلی خان کوی اول : کوچه های تنگ و باریک به جامانده از معماری قرن گذشته

درب خانه با کوبه مردانه سمت راست و کوبه زنانه سمت چپ 

ضلع شرقی خیابان سیروس کوی سرجمبک سابق ( تقوی)

کوی تقوی منتهی به امام زاده یحیی

ضلع شمال شرقی محله کوی امام زاده یحیی

ضلع جنوب شرقی - امام زاده یحیی

ضلع شرقی - کوی تقوی

تقاطع کوی تقوی کوچه علوی

ضلع شرقی محله - کوی میرزا محمود وزیر

گذر عزت الدوله
عودلاجان به عنوان يکي از بخش هاي مهم تهران عهد ناصري از لحاظ سياسي محل سکونت تعداد زيادي از رجال و اعيان قاجاري بوده است. عودلاجان یا عودلاجلار از دو واژه «عود» و «لاجي» تشکيل شده که به دليل قرار داشتن بازار عطاران در اين منطقه به اين نام معروف شد

بن  بست آقا عزیز

ضلع شرقی محله - حمام میرزا علی عسگر (ویژه مسلمین) ، بنای حمام به سبک حمام های گذشته حدودا 10 متر پایین تر از سطح خیابان

ورودی حمام میرزا علی عسگر

نمای داخلی حمام ( به سبک معماری حمام متعلق به دوران قاجار) یکی از حمام های بجا مانده از دوران گذشته

محوطه رختکن حمام

راهروی منتهی به حمام خصوصی

ضلع شرقی خیابان سیروس کوی ماست بندان

کوی ماست بندان ضلع شرقی
و اما راسته بزازها همانطور که اسمش پیداست اکثر دکانها به بزازی اختصاص داشت و یک دکان هم نخ و قرقره و روبان و توری های سفید و رنگی و پهن و باریک می فروخت: صاحب آن یهودا کاشی و پسرش بود، اسم مغازه هم افلاک بود. چند دکان مشروب فروشی و یک دکان خیاطی هم در این کوچه وجود داشت.اغلب بزازهای دوره گرد از این دکان ها پارچه می گرفتند و برای فروش به محله های مسلمان نشین و یا دهات اطراف تهران می رفتند. اغلب بقچه پارچه را شخصا حمل می کردند و گاهی توسط الاغی نحیف و نزار جمل می شد.
برگرفته از یادداشت های جهانگیر بنایان

کوی سر جمبک سابق (تقوی) کوچه مسجد

انتهای کوچه مسجد ضلع شرقی
براي نخستين بار ۱۵۰ سال پيش، مسيو کرشيش معلم اتريشي مدرسه دارالفنون نقشه اين بافت تاريخي را با تمام گذرها، کوچه ها و حتي بناهاي تاريخي و ارزشمند اين بافت به تصوير کشيد. وي که در دارالفنون تاريخ و جغرافي، حساب، هندسه و فنون توپخانه تدريس مي کرد از سوي شاه قاجاري مامور شد نقشه تهران را براي اولين بار طراحي کند. فهرست خانه هاي تاريخي عودلاجلار (عودلاجان) گواه آن است که قالب ساختاري اين بخش از تهران دوران قاجار را اعيان قاجاري و منسوبان دربار قاجار، کارکنان درباري، سفيرها و اقليت هاي مسيحي و يهودي تشکيل مي دادند. در هر يک از بخش هاي بافت تاريخي عودلاجان فهرستي از نام چندين خانه تاريخي ارزشمند وجود دارد. در ميان اين بناها تعدادي از آنها به دليل بي توجهي و رها شدن و همچنين تعدادي هم به خاطر تخريب هاي ناشي از فعاليت هاي عمراني شهرداري تهران نابود شده اند

خانه ای در کوی مسجد آثاری از تمدن گذشته

جایگزین شدن بناهای جدید و تمدن رو به انقراض قرن گذشته

مسجدی با قدمت بیش از یک قرن در کوجه مسجد ضلع شرقی

کوچه تقوی ضلع شرقی

کوچه مقابل کوچه ابوالقاسم شیرازی

کوچه تقوی - کوچه ابوالقاسم شیرازی

ضلع شرقی خیابان سیروس - کوچه سُرسُری

ترکیبی از معماری جدید و قدیم :
ضلع غربی خیابان سیروس - کوچه مسجد حوض، محل سمت چب
دکان و خانه داوود سبزی فروش